Berglind Stefánsdóttir og Guðrún Rakel Eiríksdóttir sálfræðingar og verkefnastjórar hjá VIRK

 

Kulnun (e. Burnout) hefur verið talsvert í umræðunni síðastliðin ár og mikið um hana rætt og skrifað. Það er mikilvægt þegar rætt er um menn og málefni að ákveðin samstaða sé um skilgreiningar á því sem átt er við, þó vissulega geti verið skiptar skoðanir um málefnið. Umræður geta verið af hinu góða og mikilvægt að opnað sé á samtalið og fólk hvatt til að segja frá sér, sinni líðan og högum. Þegar umræða verður mikil og skilgreiningar óljósar getur það gerst að fleiri spegla sig í því sem um er rætt. Og jafnvel aðilar með alvarleg einkenni annars vanda sem mikilvægt er að veita viðeigandi meðferð við.

Því er gott að staldra við og skoða hvort við séum á réttri leið, hvort við séum eins sammála og hægt er hverju sinni um grunn skilgreiningar og hvað rannsóknir segja okkur. Það er vænlegra til árangurs að afmarka, skýra og skilgreina þá þætti sem vinna þarf með hverju sinni fremur en að vísað sé til mjög almennra og jafnvel óljósra skýringa á vanda einstaklinga. Skilgreiningar eru því ávallt mikilvægar þegar mæta á vanda á sem árangursríkastan hátt. Sömu einkenni geta verið birtingamynd mismunandi vanda og jafnvel verða að koma fram svo greiningarviðmiðum sé mætt, þó einkenni geti ein og sér ekki sagt alla söguna. Þunglyndi og kulnun í starfi geta bæði lýst sér í orkuleysi og þreytu svo nefnt sé dæmi1 . Þannig geta einstaklingar með mismunandi vanda haft svipaðar hindranir þegar kemur að vinnu. Þegar verið er að skoða samspil ákveðinna aðstæðna, til dæmis vinnu og heilsu fólks, þarf að vera skýrt hverjir geti aðstoðað og dregið úr neikvæðum áhrifum. Þegar vinnustaður á hlut að máli er mikilvægt að hann komi þar að, en einnig að þegar hann er ekki hluti af vandanum sé leitað annarra viðeigandi leiða.

Hvað er kulnun?

Samkvæmt flokkunarkerfi (ICD-11) Alþjóða heilbrigðisstofnunarinnar (WHO) er kulnun skilgreind sem svo:
„Kulnun er heilkenni sem er afleiðing langvarandi streitu á vinnustað sem ekki hefur tekist á árangursríkan hátt að ná stjórn á. Einkenni kulnunar eru á þremur víddum: 1) Orkuleysi eða örmögnun; 2) Andlega fjarverandi í vinnu, neikvæð viðhorf eða tortryggni tengd vinnustað; 3) Minni afköst í vinnu. Kulnun vísar til fyrirbæris í tengslum við vinnuumhverfið og ætti ekki að nota til að lýsa reynslu á öðrum sviðum lífsins.¹”

Algengt er að hugræn færni (e. cognitive functions) breytist og fólk lýsir minnis- og athyglisvanda, erfiðleikum með að ná utan um flókna hluti og hægara hugarstarfi en áður^2,3. Í ICD-11 kemur einnig fram að ákveðnar raskanir séu undanskildar (e. exclusion), svo ef slíkar greiningar eiga betur við vanda viðkomandi þá mögulega er flokkunin á kulnun ekki viðeigandi. Þessar raskanir eru; Aðlögunarröskun (e. adjustment disorder (6B43)), raskanir tengdar streitu (e. disorders specifically associated with stress (6B40-6B4Z)), kvíði eða óttatengdar raskanir (e. anxiety or fear-related disorders (6B00-6B0Z)) og lyndisraskanir (e. mood disorders (6A60- 6A8Z))¹.

Í ársriti VIRK 2020 er fjallað ítarlega um ofangreinda skilgreiningu, flokkunarkerfi WHO og helstu breytingar sem nú er verið að gera á skilgreiningunni⁴. Þegar vísað er til kulnunar hér eftir er því verið að fjalla um hana sem kulnun í starfi.

Þróunarverkefni VIRK

Haustið 2020 var sett af stað þróunarverkefni innan VIRK tengt kulnun og undirrituðum var falin verkefnastjórn þess. Markmið verkefnisins er að byggja upp dýpri þekkingu á fyrirbærinu kulnun í starfi líkt og Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (WHO) skilgreinir það og lýst hefur verið hér að ofan. Nýja skilgreiningin og skarpari viðmið kalla á breytta verkferla og aðlögun á starfsemi VIRK þegar kemur að þessum vanda. Almennt séð er hugtakið kulnun gjarnan notað í víðri merkingu líkt og áður var gert í flokkunarkerfinu sem uppfærð útgáfa mun leysa af hólmi. Því er orðið enn mikilvægra að skoða vel hvort aðstæður og álag í vinnu hafi áhrif eða hvort vandinn sé betur skýrður á annan hátt.

Þróunarverkefnið hófst á sama tíma og ákveðnar innanhússbreytingar áttu sér stað innan VIRK. Breytingarnar fólu í sér tilurð þriggja nýrra og þverfaglegra teyma sem meðal annars halda utan um afgreiðslu beiðna sem berast til VIRK. Kulnunarverkefnið fellur undir eitt þessara teyma og í dag eru helstu verkefni okkar sem verkefnastjóra að aðlaga verklag VIRK að nýrri skilgreiningu WHO, móta farveg þessara mála í starfsendurhæfingu, skoða hvernig við tryggjum að einstaklingur fái viðeigandi þjónustu á réttum tíma, afla upplýsinga um hópinn miðað við nýja skilgreiningu og dýpka þar með þekkingu á málefninu.

Ljóst er að um flókið fyrirbæri er að ræða og enn er mörgum spurningum ósvarað. Athyglisvert væri að ná betur utan um þann hóp sem leitar til VIRK vegna kulnunar í starfi, skoða nánar hvað einkennir hann og hvernig best er að veita honum þjónustu. Í framhaldinu væri áhugavert að skoða hvort hægt sé að bera kennsl á helstu viðvörunarflögg sem einstaklingar og vinnustaðurinn gætu verið vakandi fyrir og þá hvenær þessi einkenni gera vart við sig í vinnu. Einnig er því velt upp hvort raunhæft sé að gera greinarmun á streitu í vinnu og einkalífi og hversu vel er hægt að greina á milli kulnunar í starfi og annars heilsufarsvanda. Þarna kemur að gríðarlega mikilvægu atriði. Til þess að geta komið til móts við einstaklinga og aðstoða með þann vanda sem hefur áhrif á vinnufærni þarf að kortleggja vel undirliggjandi heilsufarsvanda, hvað hindrar og síðast en ekki síst hvar styrkleikar einstaklingsins liggja.

Í kjölfarið að finna árangursríkar leiðir til að aðstoða. Með því að veita viðeigandi þjónustu á réttum tímapunkti er verið að draga úr líkunum á því að vandinn verði jafnvel alvarlegri. Í sumum tilfellum er vinnan verndandi þáttur ef álag og streita er á öðrum sviðum lífsins. Þá þarf að skoða vel hvort hægt sé að bregðast við þeim vanda sem er til staðar með öðrum hætti heldur en að ráðleggja fjarveru fólks af vinnumarkaði. Að því sögðu er ávallt litið til þess að þarfir einstaklinga sem leita til VIRK geta verið gríðarlega mismunandi.

Samstarf við Háskólann í Reykjavík

Í ljósi margra ósvaraðra spurninga er mikilvægt að ná vel utan um heilkennið sem kallast kulnun og er nú skilgreint á þennan hátt samkvæmt Alþjóðaheilbrigðisstofnuninni. Sjáum við fram á öflugt rannsóknarstarf og að aukin þekking muni skila sér bæði á vinnumarkaðinn og út í samfélagið sjálft. Með þeim breytingum sem nú verða á skilgreiningu WHO á kulnun eru vinnustaðirnir kallaðir með beinum hætti að borðinu. Í framhaldinu er því þarft að skerpa á hver sú aðkoma ætti að vera þannig að hún sé bæði einstaklingum og vinnustöðum til hagsbóta. Aðkoman þarf ávallt að vera á réttum forsendum og þannig að báðir aðilar hafi í raun með vandann að gera.

Nú nýlega var sett á laggirnar formlegt rannsóknasamstarf VIRK og Háskólans í Reykjavík varðandi kulnun í starfi. Er ætlunin að efla enn frekar rannsóknir á heilkenninu og leitast við að svara þeim fjölmörgu spurningum sem enn vantar svör við. Þetta samstarf er hugsað sem upphaf rannsókna og þróunar á málefninu hérlendis en ekki síður sem mikilvægur vettvangur aðkomu ýmissa aðila er málið getur varðað.

Heimildir

1. World Health Organization (2019). International statistical classification of diseases and related health problems (11th ed.). Sjá á síðu: https://icd.who.int/
2. Ellbin, S., Engen, N., Jonsdottir, I.H. & Nordlund, A.I.K. (2018). Assessment of cognitive function in patients with stress-related exhaustion using the Cognitive Assessment Battery (CAB), Journal of clinical and experimental neuropsychology, 40(6), 567-575.
3. Kulikowski, K. (2020): Cognitive abilities - a new direction in burnout research, European Journal of Work and Organizational Psychology, DOI: 10.1080/1359432X.2020.1841284
4. Berglind Stefánsdóttir (2020). Skilgreining á kulnun samkvæmt Alþjóðaheilbrigðisstofnuninni (WHO). Ársrit VIRK um starfsendurhæfingu (2020), 70-71.

Greinin birtist fyrst í ársriti VIRK 2021