Halldóra Friðjónsdóttir formaður stjórnar VIRK 2018-2019

Það má með sanni segja að ýmis framfaraskref hafi verið stigin í kjarasamningum ASÍ og SA árið 2008. 

Þar má nefna samkomulag um þróun vottunarferlis sem feli í sér vottun á framkvæmd stefnu um launajafnrétti. Niðurstaða þeirrar þróunarvinnu var fyrsti íslenski staðallinn, oftast nefndur jafnlaunastaðall, en innleiðing hans á að tryggja konum og körlum á sama vinnustað sömu laun fyrir sömu eða sambærileg störf. Annað og ekki síður mikilvægt skref var yfirlýsing um stofnun Endurhæfingarsjóðs sem hefði það meginhlutverk að draga úr líkum á því að launafólk hverfi af vinnumarkaði í kjölfar veikinda og slysa. Þótt SA og ASÍ hafi átt frumkvæðið að jafnlaunastaðlinum og stofnun Endurhæfingarsjóðs þekktust önnur samtök launafólks og atvinnurekenda boð um þátttöku og því eru allir aðilar íslensks vinnumarkaðar eigendur þessara verkefna. Nú hefur VIRK Starfsendurhæfingarsjóður starfað í rúman áratug og er góður árangur af starfseminni næg sönnun þess að stofnun sjóðsins var nauðsynleg og tímabær.

Einstaklingum í þjónustu VIRK fjölgar með hverju árinu. Sem betur fer er það ekki bara vegna þess að veikindi hafa aukist heldur líka vegna þess að nú eru langflestir landsmenn orðnir meðvitaðir um tilvist VIRK. Kynningarherferðir hafa auðvitað átt þátt í því en ekki síður gott orðspor. Fjöldi einstaklinga hefur stigið fram og þakkað VIRK endurkomu á vinnumarkað og auðvitað er vitnisburður um gagnsemi starfsendurhæfingar besta auglýsingin.

Snemmbært inngrip mikilvægt

Ein forsenda góðs árangurs í starfsendurhæfingu er snemmbært inngrip en með því er átt við að starfsendurhæfing hefjist sem fyrst. Í kjarasamningum er samið um lengd veikindaréttar, þ.e. hversu lengi starfsmenn eiga rétt á launagreiðslum séu þeir frá vinnu vegna veikinda. Opinberir starfsmenn hafa samið um lengri veikindarétt við sína viðsemjendur en starfsmenn á almennum markaði en þar eru greiðslur í sjúkrasjóði aftur á móti hærri. Launagreiðslur og sjúkradagpeningar tryggja fjárhagslegt öryggi en áhyggjur af framfærslu er streituvaldur sem getur dregið úr árangri af starfsendurhæfingu. Miklu skiptir að stjórnendur fylgist vel með fjarvistum vegna veikinda og hvetji starfsmenn til að leita sér strax viðeigandi aðstoðar því rannsóknir sýna að snemmbært inngrip eykur líkur á því að starfsendurhæfing skili tilætluðum árangri.

Stigvaxandi endurkoma til vinnu

Annað atriði sem þyrfti að fjalla um í kjarasamningum eru svokölluð hlutaveikindi eða endurkoma til vinnu í skertu starfshlutfalli. Jónína Waagfjörð, sviðsstjóri þróunar atvinnutengingar hjá Virk, fjallaði um ávinning atvinnulífsins af stigvaxandi endurkomu til vinnu í ársriti VIRK 2017. Þar bendir hún á hækkandi meðalaldur þjóðarinnar og þar með vinnuaflsins og þá staðreynd að heilbrigðisvandamál tengd krónískum sjúkdómum muni í framtíðinni verða æ algengari orsök fjarveru frá vinnu. Þessar breytingar kalli á nýja nálgun varðandi forvarnir auk þess sem stjórnendur fyrirtækja og stofnana þurfi að finna leiðir til að gera starfsmönnum með skerta starfsgetu kleift að vinna lengur. 

En stigvaxandi endurkoma til vinnu á ekki bara við um þá sem eldri eru heldur alla þá sem snúa aftur til vinnu eftir langtíma veikindi. Í grein sinni nefnir Jónína meðal annars þýskar rannsóknir sem virðast styðja þá kenningu að stigvaxandi endurkoma til vinnu hafi jákvæð áhrif og stuðli að því að starfsmenn nái sér að fullu. Í Þýskalandi hafa starfsmenn, að læknisráði, haft möguleika á því að snúa aftur til vinnu í skertu starfshlutfalli en fá bætur í formi sjúkradagpeninga til að vega upp á móti tekjuskerðingunni. Samkvæmt rannsókn á rúmlega 28 þúsund einstaklingum sem höfðu verið fjarverandi frá vinnu vegna veikinda í meira en 45 daga flýtti stigvaxandi endurkoma fyrir fullri þátttöku á vinnumarkaði í samanburði við þá sem ekki fóru í gegn um slíkt ferli. Norsk rannsókn á gögnum frá sjúkratryggingakerfinu þar í landi leiddi til svipaðrar niðurstöðu. Þeir starfsmenn sem voru með vottorð um hlutaveikindi á móti skertu starfshlutfalli voru með styttri veikindafjarveru og hærri tíðni endurkomu til vinnu en þeir sem tóku hefðbundið veikindaleyfi.

Endurskoða þarf umgjörð veikindaréttarins

Í kjarasamningum ríkis og sveitarfélaga er nú þegar ákvæði sem heimilar skert starfshlutfall í kjölfar óvinnufærni vegna veikinda eða slyss. Þar er þó tekið fram að þessi heimild sé háð leyfi forstöðumanns og því er ekki um ótvíræðan rétt starfsmanna að ræða. Það getur verið dýrt fyrir litlar stofnanir að leyfa endurkomu í skert starfshlutfall. Þá þarf stofnunin í raun að greiða viðkomandi einstaklingi full laun auk þess að greiða laun annars starfsmanns sem sinnir þeim verkefnum sem ekki rúmast innan starfshlutfalls þess sem er að koma úr veikindaleyfi. Sambærilegt ákvæði er ekki í kjarasamningum á almennum markaði og ljóst að sá kostnaður sem hlýst af langtímaveikindum og stigvaxandi endurkomu getur reynst litlum og meðalstórum fyrirtækjum mjög þungur í skauti.

Árangur af starfsemi VIRK gæti orðið enn betri ef hlutaveikindi eða stigvaxandi endurkoma til vinnu væri reglan en ekki undantekningin. Til að svo megi verða þarf að endurskoða umgjörð veikindaréttarins og huga þá sérstaklega að því hvort væri heppilegra að koma á laggirnar sérstökum sjóði sem greiddi laun þeirra sem eru lengi frá vinnu vegna veikinda og slysa. Slíkur sjóður gæti sömuleiðis greitt þau laun sem upp á vantar þegar um hlutaveikindi er að ræða og auðveldað þar með stofnunum og fyrirtækjum að taka við starfsfólki með skerta starfsgetu.

Greinin birtist fyrst í ársriti VIRK 2019 - sjá fleira áhugavert úr ársritinu hér.