Hildur Petra Friðriksdóttir starfsendurhæfingarráðgjafi

Hér verður fjallað um bókina Crazy Like Us, The Globalization of the Western Mind eftir Ethan Watters. Bókin var fyrst gefin út árið 2010 af Free Press, í New York. Bókin er 281 blaðsíða, inngangur, 4 meginkaflar og niðurstöðukafli, auk heimilda- og atriðaorðaskrár. Bókin fæst á rafrænu formi.

Höfundurinn ferðast um heiminn og ræðir við ýmsa sérfræðinga á sviði geðraskana, s.s. geðlækna, sálfræðinga og mannfræðinga um hvernig bandarískar hugmyndir um geðsjúkdóma hafa breiðst út um veröldina. Hvernig bandarískar skilgreiningar og meðferðir við geðröskunum hafi orðið að alþjóðlegum stöðlum. Með því að kenna veröldinni allri að hugsa eins og ameríska þjóðin hafi hún, til hins betra eða verra, verið að gera sýn heimsins á geðraskanir mjög einsleita.

Fyrsti kafli bókarinnar (The Rise of Anorexia in Hong Kong) fjallar um heimsókn Watters til Dr. Sing Lee sem er sérfræðingur í átröskunarsjúkdómum við Prince of Wales sjúkrahúsið í Hong Kong. Þegar Sing Lee kom til baka til Hong Kong frá þjálfun sinni á Englandi um miðjan níunda áratuginn, þar sem hann kynntist fólki með lystarstol fyrst, fór hann að leita eftir kínversku fólki með sjúkdóminn. Á þessum tíma var lystarstol óþekkt fyrirbæri í Kína og Hong Kong og hann skoðaði hvort menningin bæri með sér verndandi þætti. Í sögulegu samhengi voru litlir fordómar til staðar m.t.t. stærri líkama. Kínverskir málshættir sögðu m.a.: „sá er heppinn sem getur borðað“, „heppinn er sá maður sem getur þyngst“, „það að þyngjast þýðir jákvæð örlög“, „feitt fólk er heppnara“. Hann skoðaði einnig hvort það væri verndandi þáttur að stúlkur í Kína verða seinna kynþroska en stöllur þeirra í vestri, að þau eitt eða tvö ár sem munaði í tilfinningaþroska yllu því að kynþroski væri minni streituvaldur þegar hann gengi í garð.

Þó litið væri til þessa munar gat Lee ekki skilið hvers vegna ekki var meira um þessa hegðun meðal unglinga í Hong Kong. Í raun væri grundvöllur fyrir hana mjög góður því að á árum breskra yfirráða þar hafði fólk tileinkað sér mikið af vestrænum gildum m.a. í tísku og matarhefðum auk þess sem mikil aðdáun var á grönnu frægu fólki, bæði vestrænu og kínversku. Allt sem talið var kveikja lystarstol í vestrænum samfélögum var því til staðar en átröskun þó mjög sjaldgæf. Niðurstöður rannsókna hans gáfu til kynna að birtingarmynd einkenna lystarstols eins og það þekkist í vestrænum heimi má rekja til áfalla og erfiðleika í lífi fólksins í Kína og líkamsþyngd og/eða líkamsímynd spila þar ekkert inn í.

Í öðrum kafla (The Wave That Brought PTSD to Sri Lanka) skrifar Watters um það þegar vestrænir sérfræðingar í geðröskunum flykktust til Sri Lanka til að veita áfallahjálp í kjölfar Tsunami flóðbylgjunnar þar sem þúsundir fólks létu lífið og milljónir manns urði vitni að dauðsföllum og þeirri eyðingu sem bylgjan olli. Sérfræðingarnir ganga að því vísu að önnur fljóðbylgja, flóðbylgja áfallastreituröskunar, muni ganga yfir landið og það komi til með að taka íbúana áratugi að jafna sig.

Í kaflanum talar Watters við Dr. Fernando sem segir að sá herskari hjálparfólks sem streymdi inn í landið í kjölfar flóðbylgjunnar og aðfarir hans (sem voru ekki til eftirbreytni) hafi haft jafn mikið áhrifavald til að breyta menningu eyjunnar og flóðbylgjan sjálf hafði. Niðurstöður rannsókna Fernando fyrir tíma bylgjunnar hafi gefið til kynna einstaka sálræna seiglu íbúanna, að þrátt fyrir stríð og fátækt hafi þeir sjaldan þurft utanaðkomandi hvatningu eða ráðgjöf til að komast í gegnum erfiðleika. Fernando segir að fólk sem búi á Sri Lanka búi að ríkulegum menningarlegum hefðum og trú þeirra sé hornsteinn þeirra hefða. Trúnni séu oft tengdir ýmsir heilandi/læknandi siðir og heilsugæsla sé mjög fjölþætt. Hún nefnir s.s. Ayurvedic sérfræðinga sem meti heilsu fólks með almennri líkamsskoðun, snertingu og spurningum og einnig lækna, stjörnuspekinga, trúarleiðtoga, miðla og andalækna af ýmsum toga. Skilin milli þessara sérfræðinga séu ekki skýr og fólk á Sri Lanka fari oft til tveggja eða fleiri aðila í leit að líkamlegri- og/eða andlegri lækningu.

Í þriðja kafla (The Shifting Mask of Schizophrenia in Zanzibar) heimsækir Watters Dr. McGruder sem er m.a. mannfræðingur og kynnir sér hve ólík einkenni geðklofa geta verið eftir því í hvaða menningu fólk lifir og hrærist í. Með hve ólíkum hætti ættingjar og vinir umgangast einstakling með geðklofa frá því sem þekkt er í vestrænum heimi einstaklingshyggju. Þar er talað um innriog ytri stjórnrót (Locus of control), tjáningu tilfinninga almennt og hvaða áhrif þetta getur haft á umburðarlyndi gagnvart veiku fólki og sjálfsmynd þeirra sem annast það.

Fjórði kafli (The Mega-Marketing of Depression in Japan) lýsir markaðssetningu lyfjafyrirtækis á þunglyndi í Japan. Watters hittir Dr. Kirmayer sem boðinn hafði verið á ráðstefnu á Kyoto á vegum lyfjafyrirtækisins GlaxoSmithKline til að miðla öllu sem hann vissi um þunglyndi og hvernig ólíkir menningarheimar geta haft áhrif á upplifun geðsjúkdóma. Tilgangur ráðstefnunnar, sem svo reyndist vera lokaður fundur, var að koma þunglyndislyfi á markað í Japan. Þar sem þunglyndi var með öllu óþekkt þar þurfti fyrst að telja Japönum trú um að þeir væru þunglyndir og þegar því var lokið gat lyfjafyrirtækið boðið upp á lyfið sem þurfti til að lækna sjúkdóminn. Hagnaður GlaxoSmithKline af þessum gjörðum taldi milljarða á milljarða ofan.

Efni bókarinnar á erindi til allra sem að starfsendurhæfingu koma á Íslandi, ekki síst vegna mikillar fjölgunar fólks af erlendu bergi brotið sem þarfnast þjónustunnar. Það er mikilvægt að muna að mæta fólki af ólíkum uppruna með opnum huga, m.a. varðandi geðraskanir vegna þess að það eru ekki allir „Crazy like Us“.

Greinin birtist í ársriti VIRK 2018 - sjá fleiri áhugaverðar greinar úr ársritinu hér.